Gazetari i “Zërit të Amerikës”, Ilir Ikonomi (62 vjeç), këtë panair solli një libër historik për Esat Pashë Toptanin. Një figurë komplekse dhe me shumë dritëhije në histori.
Ikonomi, i cili vitet e fundit është munduar të na njohë me disa emra që kanë lënë gjurmë në historinë e vendit, si Faik Konica dhe Ismail Qemali, këtë herë është ndalur tek një emër i cili sipas tij është lënë pas dore nga historianët.
Ikonomi thotë se është munduar të jetë i ftohtë, neutral dhe besnik ndaj dokumenteve të kohës, për të sjellë në dritë këtë personazh, i cili për të qenë të sinqertë është parë si një figurë antikombëtare.
Për librin “Esat pashë Toptani: Njeriu, lufta, pushteti” ne kemi bërë një bisedë me autorin, i cili në këtë rrëfim shpjegon se si e ka njohur Toptanin nga dokumentet.
Gazetari i cili prej 24 vitesh jeton në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, mes të tjerash na thotë se Shqipëria ka ndryshuar shumë dhe kërkesat dhe pritshmëritë e njerëzve janë rritur.
Ai thotë se ky është vendi i mundësive, ndaj, çdokush, përpara se të largohet duhet të mendojë se si të bëjë më të mirën në vendin e vet. 62-vjeçari ka përfunduar studimet për gjuhë kineze, por vitet e fundit është ndalur te historia.
Më poshtë intervista që Ikonomi i dha Dita-s në përfundim të panairit.
-Z. Ikonomi sërish një libër për një figurë historike. Çfarë ju tërheq drejt tyre?
Thuhet shpesh se historia nuk është tjetër veçse një përmbledhje e pafund biografish. Kur shkruan për një figurë të caktuar, nuk mund të mos shpjegosh historinë që e shoqëron atë, sepse historia është konteksti.
Gjatë komunizmit, disa figura janë hedhur poshtë për arsye nga më të pabesueshmet, për shembull, sepse udhëheqësit e kohës kishin konflikte personale me ta apo ishin xhelozë ndaj tyre. Në raste të tjera, kriter ka qenë ideologjia.
Ndonjëherë shtrembërimet vinin thjesht për shkaqe krahinore. Këtë gjendje të vështirë me figurat historike shqiptare, sot historianët duhet ta shikojnë si një shans të mirë për filluar ristudimin e tyre mbi bazën e fakteve dhe pa u ndikuar nga kriteret e mëparshme.
Aty-këtu ka probleme, për shembull në rastet kur figurat historike futen në kallëpe dhe në përshkrimin e tyre sundon subjektivizmi. Vihet re gjithashtu njëfarë ngurtësie.
Për t’i nxjerrë figurat historike sa më heroike, shpesh autorët e biografive u japin atyre statusin e një mbinjeriu, i kthejnë në njerëz që nuk flasin, nuk arsyetojnë, nuk pajtohen me asnjë armik dhe nuk bëjnë asnjë gabim.
Unë nuk kam ndjekur këtë rrugë, edhe pse disave mund të mos u ketë pëlqyer. Kur kam përshkruar Konicën, kam folur për spiunimin që ai i bënte Nolit në Departamentin amerikan të Shtetit. Por edhe Noli nuk i linte kusur Konicës me fjalorin që përdorte kundër tij në fazën e acarimit mes të dyve.
Kam folur gjithashtu për bashkëpunimin e Konicës me fashistët italianë, edhe pse ai nisej nga motive atdhetare, pasi mendonte se fashistët italianë do t’i rikthenin Shqipërisë Çamërinë.
Mendoj se kur merr përsipër të shkruash një biografi, faktet duhen paraqitur të plota, pa fshehur ato gjëra që mund të duken të pakëndshme.
Sot, kjo ende nuk bëhet si duhet. Më e keqja është kur të afërmit e njërit apo tjetrit personalitet historik lobojnë për të shkruar në një dritë sa më pozitive për njeriun e tyre. Këto janë përpjekje qesharake që zakonisht dështojnë dhe nuk sjellin asnjë të mirë.
-Brenda pak vitesh keni sjellë tre libra për tre figura të historisë së Shqipërisë, të Faik Konicës, Ismail Qemalit dhe së fundmi Esat Pashë Toptanin. Përse keni përzgjedhur këto personazhe?
Të tre janë jashtëzakonisht karizmatikë e të veçantë, secili në pozicionin dhe në dimensionet e veta: Konica nuk ishte njeri i fuqisë dhe i pushtetit, por ndikoi së tepërmi me fjalën e tij; Ismail Qemal Vlora ndërmori një udhëtim gati të pamundur nga Stambolli në Vlorë për të shpallur pavarësinë në një vend ku njerëzit nuk e kuptonin se si mund të jetohej pa Turqinë; Esati ishte mishërimi i realpolitikës.
Ai shpëtoi Shkodrën dhe u përpoq ta komandojë anijen shqiptare në një det mjaft të egërsuar, kur Fuqitë kishin planifikuar fshehurazi copëtimin. I kam përzgjedhur jo për t’i ngritur apo për t’i ulur, por sepse përshkrimi i tyre më ka ndihmuar ta marr lexuesin për dore dhe ta shëtis në rrugën e vështirë që ka përshkuar Shqipëria.
Pra, ata më kanë tërhequr si figura interesante, po ashtu si shkrimtarët vendosin të zgjedhin aksh personazh si bosht të rrëfimit të tyre. Siç dihet, ata përzgjedhin personazhe interesante dhe jo të mërzitshme që mund ta venë në gjumë lexuesin. Sigurisht, në rastin tim nuk kemi të bëjmë me romane, por me rrëfime dhe fakte që lidhen me njerëz të vërtetë.
Mirëpo stili im i të rrëfyerit, mënyra se si shkruaj unë kërkon personazhe të gjalla, interesante dhe karizmatike. Ja përse kam përzgjedhur këto personalitete të historisë shqiptare.
-Libri juaj i fundit është për Esat Toptanin, çfarë të reje sillni ju për këtë figurë?
Libri është i mbushur me fakte të reja, gjëra që nuk janë thënë më parë, dokumente të papublikuara, biseda e intervista që janë zbuluar nëpër arkiva ose në gazeta të kohës. Mendoj se e reja më e madhe është paraqitja e balancuar dhe vështrimi i paanshëm për Esat pashën. Pra, jam përpjekur ta jap atë në mënyrë të tillë që t’i afrohem sa më tepër të vërtetës, pa mbajtur qëndrim për ato që ai bën.
Esati më rezulton një personazh kompleks dhe i ndërlikuar ashtu siç ishte Shqipëria e kohës, ku ndërthureshin interesat e shumë fuqive. Ai është tejet i zgjuar, është një diplomat dhe negociator mjaft i zoti edhe pse pa ndonjë shkollë. Shpesh ai ka dilema që diktohen nga kushtet jashtëzakonisht të vështira që zor se mund të përfytyrohen në kohën e sotme. Mbi të gjitha ai është oportunist dhe krijues në skemat që përdor.
Për shembull, herë pas here ai merr para nga shtetet fqinje, në shkëmbim të premtimeve boshe që u jep. Është fjala për gjysmën e dytë të vitit 1914, pra kur Princ Vidi ka ikur dhe për vitin 1915, një periudhë në të cilën Esati ishte kreu i qeverisë shqiptare në Durrës. Është periudha e një kaosi të plotë. A duhet të kishte marrë para?
Dikush mund ta quajë këtë tradhti. Në fakt Esati i merr paratë për të konsoliduar pushtetin, sepse nuk ka rrugë tjetër në kushtet kur qeveriste në Durrës i rrethuar nga një lëvizje pro Stambollit në Shqipërinë e Mesme dhe kur jugu ishte i pushtuar nga Greqia. Të tilla dilema e shoqërojnë pragmatistin Esat, në një kohë kur askush tjetër nuk do ta kishte marrë përsipër qeverisjen e vendit. Veç të ishe i çmendur të doje të qeverisje Shqipërinë e asaj kohe.
-Cilat janë lidhjet tuaja me familjen Toptani?
Nuk kam asnjë lidhje me Toptanët. Nëse do të kisha patur, ky mund të ishte një konflikt interesi dhe nuk do ta kisha shkruar fare librin.
-Në dokumentet që ju sillni cili është roli i Esatit në 10 vitet e para të shtetit shqiptar?
Esati mbrojti Shkodrën gjatë kohës kur ajo ishte e rrethuar nga ushtritë malazeze dhe serbe, nga tetori 1912 deri në 22 prill 1913. Rrethimi ishte i ashpër dhe Shkodra vuante nga uria. Esati e dorëzoi qytetin, por vetëm kur Fuqitë kishin vendosur që ajo t’i mbetej Shqipërisë.
Malazezët e mbajtën vetëm dy javë. Më vonë ai rivalizoi me qeverinë e Ismail Qemalit, duke ngritur një qeveri paralele në Durrës.
Mes të dyve pati shkëmbime të ashpra fjalësh. Esati ngulte këmbë se qeverisja e tij ishte më e pastër se ajo e rivalit. Për këtë mund të diskutohet shumë, por unë do të kisha preferuar që ata të kishin bashkëpunuar. Kjo nuk ndodhi dhe besoj se nuk i bëri mirë vendit.
Disa ia hedhin fajin Esatit. Gjithsesi, fatet e Shqipërisë ishin vendosur tjetërkund; Fuqitë e Mëdha i sollën asaj një Princ, me besimin se ai do të qëndronte mbi palët dhe më në fund do ta fuste Shqipërinë në rrugën e zhvillimit.
As kjo nuk ndodhi. Siç duket vendi ende nuk ishte i përgatitur për një hap të tillë të madh. Periudha që pasoi u shoqërua me kaos, filloi Lufta e Parë Botërore, Princ Vidi iku dhe Shqipëria nisi të zhbëhej. Në këtë kaos, Esati i rikthyer në Durrës u përpoq të sundojë, por pa dobi.
-A ka ndonjë kontribut ky ish-kryeministër për Shqipërinë?
Mendoj se Esat pasha si kryeministër në kohën e lëvizjes pro-turke të Shqipërisë së Mesme (1914-1915), i kishte duart të lidhura. I rrethuar në Durrës, ai kërkoi ndihmën e Italisë, por ajo kishte interesa të tjera dhe nuk e ndihmoi, megjithëse trembej se kryengritësit e Haxhi Qamilit mund të merrnin Durrësin.
Esati rezistoi sa mundi dhe u përpoq të qeverisë me të gjitha mjetet. Në fund, u detyrua të kërkojë ndihmën e Serbisë, e cila erdhi deri në Tiranë, kapi krerët e rebelimit dhe ia dorëzoi Esatit në Durrës, i cili i vari në litar.
Në historinë e shtetit shqiptar, që ishte ende foshnje, kjo ka qenë ndër periudhat më kaotike, sepse në Shqipëri përplaseshin interesat e disa vendeve. Duke përfituar nga dobësitë e shtetit të ri, në prill 1915 shtetet e Antantës nënshkruan fshehurazi me Italinë copëtimin e plotë të Shqipërisë pas lufte.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, Esati u rreshtua me fuqitë fituese, ndërkohë që rivalët e tij qëndruan në anën e Austrisë, e cila doli e humbur nga lufta. Megjithatë, për arsye të armiqësisë së tij me Italinë, Esati nuk u ndihmua nga këto fuqi në Konferencën e Paqes në Paris. Siç e shihni, gjërat ishin mjaft të komplikuara, sepse fati i Shqipërisë dhe bashkë me të edhe ai i Esatit vareshin nga më të mëdhenjtë.
-Si do ta vlerësonit bashkëpunimin e tij me Serbinë?
Esati bashkëpunoi me Serbinë i detyruar nga rrethanat e skajshme. Unë nuk i kam parë dy marrëveshjet e tij me Serbinë, sepse nuk kam mundur t’i gjej në arkivin serb, por kam gjetur dokumente që provojnë tërthorazi ekzistencën e tyre.
Nuk është e qartë plotësisht se çfarë lëshimesh u premtoi Esati serbëve në shkëmbim të ndihmës që ata i dhanë për shtypjen e rebelimit proturk.
Sipas profesor Shukri Rahimit, që thotë se i ka parë marrëveshjet disa dekada më parë në arkivin e Serbisë, Esati u ka premtuar serbëve disa lëshime territoriale. Sipas vetë fjalëve të Esatit në dy biseda që ai ka patur në vitin 1920 me një diplomat italian dhe me një delegacion të qeverisë së Tiranës, lëshimet janë një shkëmbim i thjeshtë territoresh: Luma në shkëmbim të Dibrës.
Këto dokumente unë i kam gjetur. Ndërkaq do të vazhdoj të kërkoj marrëveshjet origjinale.
Interesante është se edhe vetë historianët serbë përdorin si referencë prof. Rahimin kur flasin për marrëveshjet e Esatit me Serbinë. As ata vetë nuk i kanë parë!
Pas vdekjes së Esatit, kur francezët hapën kasafortat e tij dhe bënë listën e dokumenteve në praninë e noterëve dhe të njerëzve të familjes, nuk gjetën ndonjë marrëveshje të tillë.
-Përse historianët shqiptarë nuk kanë dashur kurrë të merren seriozisht me të, por i bien shkurt dhe e shpallin tradhtar?
Qysh pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, në Shqipëri ka patur një propagandë intensive kundër Esatit.
Italia e kishte shpallur armik, sepse ajo donte të sundonte e pashqetësuar në Shqipëri, ndërkohë që Esati kishte një sens të fortë pavarësie dhe nuk duronte njeri mbi krye. Në vitin 1919, nën kujdesin e italianëve, në qytete të ndryshme të Shqipërisë organizoheshin mitingje kundër Esatit.
Qeveria e Durrësit, e ngritur me nismën e italianëve dhe më vonë ajo e Lushnjës e shihnin Esatin si rival, sepse ai aspironte të kthehej në Shqipëri dhe ata i druheshin hakmarrjes së mundshme. Ndërkaq, Esati e ruajti gjatë gjithë kohës miqësinë me Serbinë dhe kjo krijoi dyshime serioze ndaj tij.
Ai mendonte se Serbia ishte e vetmja që mund ta ndihmonte të vinte në pushtet.
Qëllimi i tij ishte të sundonte i pavarur nga Italia, e cila në atë kohë kërkonte sovranitetin mbi Vlorën dhe ishte në rivalitet me Serbinë. Dorëzimi i Shkodrës vazhdoi të amplifikohej nga rivalët e tij si një akt tradhtie, pa marrë parasysh rrethanat e skajshme të urisë në të cilat u bë.
Gjatë komunizmit, Toptanët dhe bashkë me ta edhe Esati, u etiketuan si reaksionarë. Të gjitha këto ishin shkak i mjaftueshëm që historianët të mos merreshin me Esatin.
Ndërkaq, me direktivën e hierarkisë së lartë komuniste, Haxhi Qamili u trajtua si hero dhe rreth tij u bënë studime, ku Esati shihej në dritë negative.
I pari që hoqi mjegullën rreth Esatit ishte Tahir Kolgjini, një i mërguar në Turqi, i cili paraqiti argumente origjinale për të provuar se akuzat ndaj pashait si tradhtar nuk qëndronin. Studimi i Kolgjinit nuk u përfill nga historianët e Shqipërisë.
-Si e vlerësoni aktin e Avni Rustemit ndaj Esat Toptanit dhe nga kërkimet tuaja a është gjykuar Avni Rustemi me objektivitet?
Nuk mendoj se vrasjet politike i sjellin ndonjë dobi shoqërisë. E kuptoj se akti i Avni Rustemit edhe sot ngjall emocione tek disa. Gjatë shumë dekadave ai ka qenë përdorur si mjet për të edukuar patriotizëm tek më të rinjtë. Por ajo kohë ka kaluar. Përsa i përket gjyqit të Avni Rustemit, ai në fakt u kthye në një gjyq kundër Esatit.
Avokati i Avniut, i cili u gjet nëpërmjet qeverisë së Tiranës, ishte Anatole de Monzie, një jurist mjaft i aftë, i cili më vonë do të bëhej edhe ministër i Drejtësisë së Francës. Ai e paraqiti vrasjen si krim pasioni dhe e bindi jurinë që ta shpallte Avni Rustemin të pafajshëm. Juria përbëhej nga qytetarë të zakonshëm të Parisit, që nuk kishin ndonjë ide për Shqipërinë apo për Esatin.
Ajo gjykoi mbi bazën e asaj që dëgjoi nga avokati. Pas lirimit, Avniu u kthye në atdhe dhe u vra pak vite më vonë nga kundërshtarët politikë. Shqipëria ra përsëri në kaos.
E përsëris: Nuk mendoj se vrasjet politike i sjellin ndonjë dobi shoqërisë.
-Nga këto që ju thatë më parë, por dhe komentet që janë bërë duket sikur keni dashur me elegancë që të rehabilitoni figurën e Esat Pashës?
Unë gjithnjë e përdor në thonjëza fjalën “rehabilitim”, sepse më duket si një sajesë e shoqërive të mbyllura, ku mendimi diktohet nga një qendër censure. Në një shoqëri të hapur nuk ka nevojë të “rehabilitosh” dikë, sepse secila figurë historike ka natyrshëm vendin e vet, sipas gjykimit kolektiv që i jep shoqëria.
Por, që shoqëria ta japë një gjykim të tillë, asaj duhet t’i serviren shumë libra dhe shkrime me sa më shumë këndvështrime. Vetëm kështu formësohet një opinion objektiv për një figurë të caktuar.
Libri im është përpjekja për të dhënë një vështrim të freskët për Esat pashën dhe ju mund ta kuptoni që këtu nuk hyn fjala “rehabilitim”, e cila duhet të jetë një atavizëm nga koha kur historia i diktohej shoqërisë shqiptare.
-Z. Ikonomi, duket sikur keni kaluar një jetë mes arkivave, si është të zhytesh në to dhe të qëmtosh mes dokumentesh?
Është e njëjtë me ndjesinë që të krijohet kur bën një zbulim. Ndonjëherë zbulimet janë fare të vogla, për shembull të gjesh se si ishte dita në Durrës kur arriti Princ Vidi më 7 mars 1914.
Ndonjëherë ato vërtet të befasojnë. Për shembull, duke krahasuar fotografi të rralla dhe duke qëmtuar nëpër arkiva, gjeta se ku saktësisht ishte shtëpia e Esat pashës në Durrës, kur ai ishte ministër i brendshëm nën Vidin.
E di që për shumëkënd kjo nuk ka ndonjë rëndësi, por për mua ishte ndryshe, ishte një zbulim. Sepse desha të rikrijoja në libër skenën e paharruar të 19 majit 1914, kur shtëpia u godit me top me urdhër të Princit.
Mendoni: kreu i shtetit bombardon shtëpinë e ministrit të brendshëm! Nuk besoj se kjo ka ndodhur dikur tjetër në Europë.
Shkova me të shpejtë në Durrës, u konsultova me një historian, i cili më dha një hartë të vjetër kadastrale dhe gjeta se ku ndodhej shtëpia. Pastaj shfletova dokumente që i kisha marrë nga arkivi austriak dhe arrita ta rikrijoj skenën.
-Keni përfunduar studimet për gjuhë kineze, çfarë ju ka lidhur me historinë?
Historia ka qenë gjithmonë një pasion i imi. Të rinjtë kanë përgjithësisht një mendësi të orientuar drejt së ardhmes, por kur njeriu arrin një moshë të caktuar, fillon e mendon më shumë për të shkuarën: Si kemi qenë?
Nga kemi ardhur? Përse jemi kështu? Pra edhe unë erdha në këtë pikë të jetës sime. Kur u ndesha për herë të parë me arkivat në SHBA, zbulova se për historinë e Shqipërisë ishte thënë shumë pak, ndërkaq kishte male me dokumente që nuk ishin eksploruar. Mendova se do të ishte mirë të thosha edhe unë fjalën time.
-Na përmendni apo përshkruani karakterin apo edhe ndonjë karakteristikë, të tre personazheve që keni kaluar në dorë deri më tani:
-Faik Konica?
Erudit, pedant dhe patriot i lindur, por cinik dhe idhnak.
-Ismail Qemali?
I butë dhe i ndershëm, por e lodhnin intrigat shqiptare.
-Esat Pasha?
Luftarak, i lindur për t’u bërë prijës, miklues, por i pamëshirshëm.
-Cilat arkiva keni shfrytëzuar për zbërthimin e këtyre figurave?
Arkivi austriak, italian dhe amerikan kanë qenë burime të paçmuara për studimin e tyre. Ndërkaq, shtypi evropian më ka ndihmuar shumë për t’i sjellë ata në jetë, për t’i bërë të gjallë, duke zbuluar lëvizjet e tyre, mënyrën se si silleshin dhe si komunikonin.
-Ktheheni shpesh në Shqipëri, dhe sa herë që ktheheni, çfarë ju bën përshtypje?
Shqipëria përparon çdo vit. Zakonisht, njerëzit që jetojnë këtu e kanë të vështirë ta shohin përparimin dhe disave u duket sikur po ecet prapa. Në të vërtetë janë rritur kërkesat e njerëzve; ata duan të jetojnë si në vendet më të përparuara.
Për shembull, sa herë që vij, shoh se ka ndërtime të reja, ka ndërgjegjësim më të madh për ruajtjen e mjedisit, globalizimi funksionon mjaft mirë edhe këtu.
Njerëzit janë të informuar për atë që ndodh rreth tyre dhe në botë. Këto në vetvete janë një shtytje drejt së mirës. Unë vë re sidomos gjallërinë e shoqërisë shqiptare, diçka që nuk shihet në vendet fqinje, ku jeta është shumë më e fjetur.
Ndonjëherë të rinjtë kanë iluzione, mendojnë se do të jetonin më mirë po të emigronin. Jo se nuk mund të bëjnë karrierë jashtë. Por them se do të ishte më mirë ta vrisnin mendjen se si mund të përmirësohen gjërat në vendin e tyre.
-24 vite në Amerikë, punoni atje si gazetar, çfarë mendoni për atë vend ?
Amerika është vend i mundësive. Dhe nuk është thjesht ana materiale.
Mua, për shembull, më ka ndihmuar ta shoh botën ndryshe dhe të jem më i hapur ndaj ideve të reja. Dhe ju e dini, mendja është si çadra, ajo funksionon më mirë kur është e hapur./Entela Resuli-DITA
